یزد یکی از کهن‌ترین مراکز تولید زیورآلات سنتی در ایران است که همواره به عنوان مهد هنرهای دستی و فلزکاری ظریف، شناخته می‌شود.
هنر زرگری در این منطقه، جایگاهی خاص دارد و تولید انواع زیورآلاتی چون زنجیر ملیله، زنجیر چینابی، گل‌زنجیر و انگشترهای خاص، قرن‌هاست که رواج دارد.
نمونه‌هایی مانند «زنجیر چینابی» و «زنجیر هل ملیله» که با استفاده از مفتول‌های نازک طلا و به روش‌های خاص ملیله‌کاری ساخته می‌شوند، نشان‌دهنده مهارت و ذوق هنرمندان یزدی هستند.
عبدالمجید عربی معاون صنایع دستی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد در گفت‌وگو با ایسنا در این باره اظهار کرد: این زیورآلات سنتی نه تنها در بازارهای بومی بلکه در بازارهای ملی و حتی بین‌المللی نیز شناخته شده‌اند و امروزه با تلاش‌هایی چون ثبت ملی این رشته‌ها و همچنین قرار گرفتن یزد در مسیر ثبت به عنوان «شهر جهانی زیورآلات سنتی»، اهمیت و ارزش این هنر بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است.
وی افزود: یکی از اقدامات فرهنگی قابل توجه، نامگذاری برخی معابر شهری یزد به نام رشته‌های مختلف زیورآلات سنتی بوده که بیانگر نقش محوری این هنر در هویت فرهنگی شهر است.
عربی گفت: در این میان، زنجیر هل ملیله یزدی به عنوان یکی از خاص‌ترین و پرجزئیات‌ترین تولیدات زرگری سنتی، جایگاهی ممتاز دارد و به خوبی بازتاب‌دهنده تاریخچه، مهارت فنی و زیبایی‌شناسی مردم یزد است، هنری که امروز در آستانه فراموشی قرار گرفته و نیازمند توجه، حمایت و احیای جدی است.
به گفته وی، زنجیر هل ملیله یزدی، یکی از اصیل‌ترین و ارزشمندترین دست‌ساخته‌های هنری در حوزه زیورآلات سنتی استان یزد به شمار می‌رود که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.
این مسئول خاطرنشلان کرد: این هنر دیرینه که قدمتی چند صد ساله دارد، از دوره صفویه تاکنون به صورت سینه‌به‌سینه در میان هنرمندان زرگر یزدی منتقل شده و هنوز هم در برخی از کارگاه‌های سنتی بازار زرگری شهر یزد حفظ شده است.
وی اظهار کرد: زنجیر هل ملیله یزدی ترکیبی از ظرافت در طراحی، مهارت در فلزکاری و زیبایی‌شناسی سنتی است لذا در گذشته، نه تنها در میان مردم یزد بلکه در بسیاری از نقاط ایران و حتی برخی کشورهای خارجی شناخته شده و مورد استقبال بوده است.
وی ادامه داد: ساخت این نوع زنجیر بر پایه تکنیکی پیچیده است که نیازمند مهارت، صبر و دقت فراوان است و به همین دلیل نیز تنها تعداد معدودی از هنرمندان امروزی به صورت سنتی آن را تولید می‌کنند.
عربی با بیان این که فرآیند ساخت زنجیر هل ملیله یزدی با ذوب طلا آغاز می‌شود، تصریح کرد: در این مرحله، طلاهای فرسوده یا دست دوم را به همراه مقادیری از مس و نقره در بوته‌های نسوز و درون کوره‌های سنتی ذوب می‌کنند.
وی افزود: عیار طلا از طریق سنگ محک و تیزاب سلطانی سنجیده می‌شود و در صورت نیاز، با افزودن فلزات دیگر اصلاح می‌گردد و پس از ذوب، طلا به شکل شمش قالب‌گیری شده و وارد مرحله مفتول‌سازی می‌شود.
وی ادامه داد: در این بخش، طلا به صورت مفتول‌های نازک درآمده و با عبور از حدیده‌های مخصوص به ضخامت‌های مورد نظر می‌رسد و سپس مفتول‌ها با مهارت به یکدیگر تابیده شده و به قطعاتی به نام تسمه تبدیل می‌شوند.
معاون صنایع دستی استان گفت: در مرحله بعد، تسمه‌ها به طول‌های مشخص بریده شده و با استفاده از ابزارهایی مانند چکش و میل، به شکل حلقه‌هایی با فرم خاص خم می‌شوند؛ این حلقه‌ها که پایه‌های اولیه ساخت دانه‌های هل هستند، باید با دقت خاصی در نقطه مناسبی خم شوند چرا که محل خم‌کاری بر گرد بودن یا کشیدگی دانه هل تأثیر می‌گذارد.
به گفته وی، پس از آن، حلقه‌ها به صورت دوتایی کنار هم قرار گرفته و روی تخته سوخته به هم جوش داده می‌شوند تا فرم دوک‌مانندی به خود بگیرند و سپس این دوک‌ها روی تسمه آهنی ثابت شده و با استفاده از موم عسل در جای خود محکم می‌گردند.
وی در ادامه ابراز کرد: درون این دوک‌ها با مفتول‌های ملیله‌ای که از قبل آماده شده‌اند پر می‌شو که هر دانه هل معمولاً با یازده قطعه ملیله پر می‌گردد.
وی افزود: پس از جوشکاری ملیله‌ها، دانه‌ها از تسمه آهنی جدا شده و برای شکل‌دهی نهایی، داخل قالب‌هایی به نام «گودچه» قرار داده می‌شوند و با کمک سنبه و چکش، دانه‌ها به فرم نهایی خود می‌رسند.
عربی گفت: سپس زواره‌هایی از مفتول‌های تابیده‌شده، تهیه و به صورت دقیق در درزهای میان برگ‌های هل قرار می‌گیرند تا هم نقش تزئینی ایفا کرده و هم دانه‌ها را به یکدیگر متصل کنند.
وی با بیان این که برای هر سر دانه، قطعاتی به نام گرداب از مفتول طلا ساخته می‌شود که با پیچش دور میله و برش به شکل ماسوره‌ای درمی‌آید و وظیفه اتصال روان و صحیح بین دانه‌ها را بر عهده دارد، اظهار کرد: در نهایت نیز مجموعه دانه‌های هل با گرداب‌های دو طرف و گاه با استفاده از دانه‌های زینتی مانند توپ ملیله یا چینابی به یکدیگر متصل شده و زنجیر نهایی شکل می‌گیرد.
وی عنوان کرد: در کنار فرآیندهای فنی، ابزارها و مواد اولیه متنوعی نیز در این هنر به کار گرفته می‌شوند که از جمله مهم‌ترین مواد اولیه می‌توان به طلا با عیار ۲۰، مس، نقره، بوره، زاغ نمک، شوره، تیزاب، خاک اره و مواد پرداختی دیگر، اشاره کرد.
معاون میراث فرهنگی استان گفت: ابزارهای مورد استفاده نیز شامل بوته نسوز، انبر، حدیده، قیچی زرگری، سمبه، چکش، سندان، تخته سوخته، کوره زرگری و غیره هستند که همگی در محیط‌های کارگاهی سنتی و با مهارت دستی استفاده می‌شوند.
عربی با بیان این که با وجود قدمت تاریخی، ظرافت اجرایی و ارزش بالای این هنر، ساخت زنجیر هل ملیله یزدی در سال‌های اخیر با چالش‌های فراوانی مواجه شده است، اظهار کرد: دلایلی چون سختی و زمان‌بر بودن فرآیند ساخت، هزینه بالای طلا و مراحل تولید، ورود تولیدات ماشینی و صنعتی ارزان‌قیمت، نبود حمایت‌های دولتی نظیر بیمه هنرمندان صنایع دستی و عدم اطلاع‌رسانی عمومی از جمله تهدیدات اصلی این هنر سنتی به شمار می‌روند.
وی افزود: البته با این حال، ارزش‌های منحصر به فردی نظیر عیار بالای طلا، انجام کامل مراحل کار به صورت دستی، روش خاص ملیله‌کاری، و نقش و نگارهای بومی برگرفته از طبیعت، معماری و باورهای فرهنگی مردم یزد، همچنان آن را به یکی از نمادهای برجسته هویت هنری این منطقه تبدیل کرده است.
معاون صنایع دستی استان در پایان با اشاره به این که تلاش برای حفظ و احیای این میراث فرهنگی از طریق ثبت ملی، برگزاری نمایشگاه‌های صنایع‌دستی، آموزش به نسل جدید و حمایت از کارگاه‌های فعال سنتی از مهم‌ترین اقداماتی است که می‌تواند به تداوم این هنر فاخر یاری رساند، اضافه کرد: در این مسیر، بازاریابی مناسب، معرفی بین‌المللی و تولید محصولات خلاقانه می‌تواند زمینه‌ساز احیای اقتصادی و فرهنگی این صنعت دستی ارزشمند شود.
انتهای پیام